اشاره
سومّین میزگرد از سری میزگردهای نقد و بررسی کتاب «جرعه‌ای از دریا» در تاریخ ۱۲ آبانماه در محل دفتر تاریخ شفاهی حوزه‌ی علمیّه‌ی قم برگزار شد و آقایان ابراهیم اکبری دیزگاه، محمّدجواد شعبانی مفرد، علی‌اکبر صفری، حسین فروغی و حسن طاهری درباره‌ی بخش (طریقیّات) کتاب «جرعه‌ای از دریا» نوشته‌ی آیت‌الله سیّد موسی شبیری زنجانی به بحث و گفت‌وگو پرداختند.
اکبری دیزگاه و معرفی بخش «طریقیات»
در ابتدای نشست ابراهیم اکبری دیزگاه درباره‌ی بخش (طریقیّات) کتاب چهار جلدی «جرعه‌ای از دریا» بیان کرد: «این مجموعه سه قسمت اصلی دارد: عربی، فارسی و طریقیّات که شامل مقالات، مباحث شخصیّت‌شناسی و کتاب‌شناسی است. بخش طریقیّات قسمت قابل توجّهی از این مجموعه را تشکیل داده و براساس روایات شفاهی جمع‌آوری و تنظیم شده‌اند.» این داستان‌نویس با اشاره به مخاطب عامِ بخش طریقیّات، اضافه کرد: «آیت‌الله شبیری زنجانی مانند پدرش به نکات حاشیه‌ای تاریخی می‌پردازد که بعضی اوقات از متن هم مهم‌ترند.»
شعبانی منفرد و چالش‌های گردآوری تاریخ شفاهی
در ادامه محمّدجواد شعبانی مفرد، مؤلف این مجموعه، درباره‌ی دغدغه‌ی پژوهشگران معاصر گفت: «در حال حاضر ما در دوران انفجار اطّلاعات و تکنولوژی هستیم. دغدغه‌ی ما نه جمع‌آوری اطّلاعات بلکه دسته‌بندی و ارزش‌گذاری آنهاست. آیت‌الله شبیری زنجانی در این مجموعه، چیدمان اطّلاعاتِ ارزش‌گذاری شده را به مخاطب ارائه می‌دهد.» این پژوهشگر درباره‌ی مراحل جمع‌آوری این مجموعه اظهار کرد: «من کار رکورد و تدوین مجموعه را از سال ۸۵ شروع کردم، ولی بعداً فایل‌های قدیمی‌تری از صحبت‌های آقای شبیری (مثلاً از سال ۷۹) هم به دستم می‌رسید و از آنها استفاده می‌کردم.» وی تأکید کرد: «یکی از چالش‌های مصاحبه در گردآوری تاریخ شفاهی، یافتن زمان مناسب برای صحبت با شخصِ مصاحبه‌شونده است. گاهی ممکن است سال‌ها طول بکشد تا بتوانید مطالب مورد نظر را از زبان مصاحبه‌شونده بشنوید؛ به‌خصوص در مورد آیت‌الله شبیری زنجانی که زمان‌شان هم محدود بود.» شعبانی مفرد ضمن بیان استفاده از رکوردر در تمام مصاحبه‌ها به جای اتّکا بر حافظه‌اش، خاطرنشان کرد: «اوایل آقای شبیری با ضبط کردن صحبت‌هایشان مخالفت می‌کرد. می‌گفت: «پدرم به من وصیّت کرده از دو چیز بپرهیز: ذوالجلال بودن و به دنبال جلال رفتن. یعنی نه دنبال کسی برو برای کسب جلال، نه بگذار دیگران دنبال تو راه بیفتند، مگر این‌که سؤالی داشته باشند.»»
صفری: یکی از نیازهای حوزه علمیه تاریخ شفاهی است
علی‌اکبر صفری نیز در ابتدای سخنان خود گفت: «تاریخ شفاهی در کشورهای پیشرفته یک امر نهادینه و مرسوم است، امّا در کشور ما زیاد به آن توجّه نشده است؛ به‌خصوص در محیط حوزه‌ی علمیّه که پتانسیل زیادی برای فعالیّت در این بخش وجود دارد.» وی خاطرنشان کرد: «یکی از نیازهای حوزه‌ی علمیّه تاریخ شفاهی است، زیرا یکی از موادّ پژوهشی تاریخ شفاهی است و در صورت دسترسی به آن معیارهای پژوهش بالا می‌رود و تحقیقات کاربردی و ارزشمند می‌شوند. همچنین تاریخ شفاهیِ مستند از تحریف تاریخ در آینده جلوگیری می‌کند.» این پژوهشگر ضمن اشاره به آمدنِ نام این مجموعه در (دانش‌نامه‌ی جهان اسلام) و تجلیل از آن به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی، یادآور شد: «آیت‌الله شبیری زنجانی در کانون حوادثی بودند که در این کتاب به آنها پرداخته شده‌است. ایشان در نقل حوادث، با اشاره به واسطه‌ها، راویان غیرموثّق را حذف کردند. این موضوع، به دقّت و جزئیّات مطالب افزوده‌است.»
طاهری: کمبود یکسان‌سازی و ویرایش نهایی مجموعه
در ادامه حسن طاهری یکی از بهترین امتیازات این کتاب را خارج نشدن از لحن و بیان آخوندی و حوزوی، به‌دلیل حذف واسطه‌های نقل برشمرد و افزود: «استفاده از متن‌های کوتاه آخوندی به‌شکل مینیمال در بخش طریقیّات (قلّ و دَلّ) است، همراه با تکانه‌ها و نکات طلایی، که با صور قرآنی تطبیق پیدا کرده‌اند.» طاهری خاطرنشان کرد: «آیت‌الله شبیری زنجانی یک فرد ثقه است؛ نکته‌سنج و دانا به علوم رجال، درایه، تراجم و تاریخ. به‌همین دلیل روایات این مجموعه قابل استناد و معتبر هستند.» این جستارنویس همچنین به کاستی‌های متن اشاره کرد: «به‌نظر می‌رسد یکسان‌سازی و ویرایش نهائی زبان و لحن انجام نشده است. جمع‌آوری‌کننده‌ی متون می‌توانست با تحقیق، به‌عنوان پیوست یا پانویس، ذیل هرکدام از شخصیّت‌ها یک معرّفی کوتاه صد و پنجاه کلمه‌ای بیاورد.»
فروغی: خاطرات «جرعه‌ای از دریا، آنِ داستانی دارند.»
در بخش بعدی نشست، حسین فروغی ترکیب فارسی و با مفهوم عنوان مجموعه را اوّلین نکته‌ی مثبت آن دانست و اضافه کرد: «کوتاه بودن، نثر روان و ضرباهنگ تند روایات نیز باعث شده در فضای مجازی مورد استقبال واقع شوند. خاطرات این کتاب، به‌معنای واقعی کلمه، آنِ داستانی دارند.» وی با اشاره به نقش مهم مصاحبه‌کننده در یادآوری و هدایت روایات و خاطرات مصاحبه‌شونده، یکی از ضعف‌های این مجموعه را عدم توجّه مؤلف به روش‌شناسی مصاحبه‌ها و مطالعات خارج از متون اصلی دانست و بیان کرد: «مشخّص است که بسیاری از روایات سند ندارند، ولی اگر اسناد تاریخی بخشی از آنها در پیوست کتاب می‌آمد، اثر را زنده و تأثیرگذارتر می‌کرد. مخاطب با استفاده از سند و عکس کاملاً در فضای خاطرات قرار گرفته و مواجهه‌ی مستقیمی با آن برهه‌ی تاریخی خواهد داشت.»
دیزگاه: داستان‌گوییِ «جرعه‌ای از دریا» به آثار بورخس پهلو می‌زند
اکبری دیزگاه نیز در ادامه افزود: «در (جرعه‌ای از دریا) روایت غیررسمی و در عین حال مستند و دقیق از جهان پنهان تشیّع را می‌بینید. آوردنِ بخشی از تاریخ شیعه از قرن سوم تا امروز با رهیافت قطعه‌نگاری در این مجموعه کار بدیعی است؛ هم در تاریخ شفاهی، هم در تاریخ مکتوب.» نویسنده‌ی رمان (برکت) این مجموعه را از لحاظ فرمی و فنّی مشابه آثار خورخه لوئیس بورخس و رولان بارت دانست و گفت: «داستان‌گویی شیعی در این اثر به آثار بورخس پهلو می‌زند. به‌طور کلّی رهیافت قرآن هم همین‌گونه است: استفاده از داستان به‌جای مقاله و جستار. فرم قرآن به‌صورت مجموعه‌ای از قطعات (آیات) است؛ مثل مجموعه‌ی داستان کوتاه.» این منتقد ادبی افزود: «(جرعه‌ای از دریا) مانند اکثر آثار رولان بارت در قالب قطعه‌نگاری است. برخلاف زندگینامه‌نویسانی که وقایع مهمّ زندگی خود را به‌ترتیب و به‌شکلی خشک و رسمی روایت می‌کنند، بارت داستان زندگی‌اش را در قالب داستان روایت می‌کند.» نویسنده‌ی رمان (شاه‌کشی) خاطرنشان کرد: «فقه، اشرف دانش‌هاست. عالم یعنی فقیه. با این نگاه، دغدغه‌ی کسانی که فلسفه خوانده‌اند یا به تصوّف گرایش دارند، در حاشیه قرار می‌گیرند. اگر آقای شبیری در این مجموعه فقط به یک رویداد تاریخی می‌پرداخت، اثر این زیبایی را نداشت.»
اکبری دیزگاه با اشاره به پتانسیل خوانش روانکاوانه‌ی متن، اظهار کرد: «شبیری در این مجموعه زیاد درباره‌ی فلسفه حرف نمی‌زند و اکثر روایات حول مباحث فقهی می‌گذرد. نسبت به (زن) نگاهی از بالا و فاقد ارزش‌گذاری انسانی دارد و در مقابل، مسئله‌ی (پدر) برای او مهم است.» وی افزود: « من هیچ‌کجا ندیده‌ام که (والد) تا این اندازه برای یک فقیه اهمیّت داشته باشد. شبیری خودش را کاملاً ذیل سایه‌ی پدر می‌داند. در جایی از کتاب می‌گوید: «پدر سایه‌ی تناوری بود و من یکی از میوه‌هایش هستم.»» این مدرّس داستان‌نویسی با اشاره به نگاه شبیری به روابط میان علمای حوزوی از جمله شوخی‌ها، بحث‌ها و موضع‌گیری‌های موافق در موضوعات مختلف، خاطرنشان کرد: «برخلاف برخی علمای ما که درباره‌ی همه‌ی شاه‌ها نظر کلّی می‌دهند: «همه‌ی پادشاهان در ضلالت مطلق بودند.»، شبیری در روایاتی به کارهای مثبت پادشاهان صفوی اشاره می‌کند.» اکبری دیزگاه مسئله‌ی زادگاه و قومیّت را یکی دیگر از مسائل مهم این مجموعه برشمرد و با معرّفی شبیری به‌عنوان یک آدم کتاب‌باز در دو زمینه‌ی تاریخی و فقهی، گفت: «با وجود کتاب‌خوان بودن شبیری، عدم حضور (تفکّر) در مجموعه حس می‌شود؛ به این معنا که بعد از خواندن این مجموعه مخاطب نمی‌تواند درک کند که آیا آیت‌الله شبیری زنجانی برای آینده‌ی جهان اسلام، به‌خصوص تشیّع ایده‌ی خاصّی دارد یا نه.» وی ادامه داد: «شبیری خاطراتی از مشروطه می‌گوید، ولی اثری از رابطه‌ی او با تجدّد نمی‌بینیم. او به‌عنوان یک فقیه نمی‌گوید در آن دوره‌ی زمانی علما در کجا قرار داشته، حالا در چه موقعیّتی هستند و در آینده به چه سمتی خواهند رفت.»
صفری: هنوز در ابتدای راه هستیم
صفری نیز درباره‌ی جایگاه امروز حوزه‌ی علمیّه در تاریخ شفاهی گفت: «ما هنوز ابتدای راه هستیم. زمانی‌که ما با قضاوت آیندگان طرف باشیم، در تصمیمات و نظرات‌مان تجدیدنظر می‌کنیم و بیشتر مراقب حرف‌هایی هستیم که می‌زنیم. همچنین تا زمانی‌که اسناد لازم را جمع‌آوری نکنیم، نمی‌توانیم تاریخ شفاهی معتبری بنویسیم.» در ادامه، طاهری درباره‌ی استقلال این بخش در قالب یک کتاب پیشنهاد داد: «به‌نظرم بهتر بود (طریقیّات) در قالب کتابی مستقل تهیّه و تنظیم می‌شد که مخاطب آن به مخاطبین درون‌حوزوی محدود نشود و مخاطب عام هم بتواند به‌راحتی با آن ارتباط برقرار کند.» در پایان نشست شعبانی مفرد با اشاره به در دستِ انتشار بودن جلد پنجم، گفت: «آقای شبیری به‌دلیل تقوای زیاد و توصیه‌های پدرش، در نقل حوادث تاریخی خیلی دقیق بود؛ یا نقل نمی‌کند یا نقلش صدق محض است. من هم در پیاده کردن و تنظیم، نهایت امانت‌داری را رعایت کردم.» وی افزود: «در جلد اوّل کم‌تجربه بودم و عین الفاظ را استفاده کردم، ولی از جلدهای بعدی کمی ویرایش و مرتّب‌شان کردم؛ البتّه با نظر خود حاج‌آقا. ایشان همچنین حافظه‌ی تصویری و طبقه‌بندی شده‌ای دارد؛ طی ده سال جزئیّات نقل و راوی‌های ثانویه را کامل و دقیق به‌خاطر داشت.»
***
مطالعه‌ی متن کامل این نشست، در این فایل.
